کاشی‌هایی که در حرم مطهر امام رضا(ع) می‌بینیم همگی پیام‌هایی بر خشت و گل هستند که توسط هنرمندان بر صحنه تاریخ جاری شده‌اند. بر این صفحه‌های الوان هنرمندان دست به دست همدیگر داده‌اند، تا مفاهیم ذهنی و عینی خود را به خوبی انتقال دهند. یکی از راه‌های انتقال این مفاهیم استفاده از نماد و نشانه‌های خاص در طراحی و نقش‌های کاشی‌ها و کتیبه‌هاست. در ادامه به بررسی مفهومی نقش حیوانات و به طور خاص اژدها و شیر در کاشی‌کاری حرم مطهر می‌پردازیم. اما پیش از هر چیز لازم است بدانیم چرا هنرمندان از نشانه‌های حیوانات در آثار خود استفاده می‌کردند؟
نشانه‌های تصویری، رمز و رازی هستند که در طول سال‌ها میان تمدن‌های مختلف به اشتراک گذاشته می‌شود. این عناصر تصویری چه به صورت خودآگاه و با شناخت و بررسی از سوی هنرمندان استفاده شود و چه از روی ناخودآگاه، بدون تردید مفاهیم ذهنی را انتقال می‌دهد که ریشه در فرهنگ، رسوم و آیین‌هایی دارد که در زمان خلق آن اثر هنری توانسته به صورت کاربردی، داستانی را بیان کند و یا حقیقتی را در پشت تصویر و نمادی که کشیده می‌شود، در خود جای دهد. از این رو می‌توان گفت عناصر تصویری موجود در نقوش کاشی‌کاری، منبت‌کاری و حتی انتخاب رنگ‌ها دارای رموز و الگوهای نشانه شناختی و سمبلیک هستند.
نقش اژدها نشانه چیست؟
نقوش حیوانی از اسطوره‌های ما می‌آیند. اسطوره‌هایی که قرار است به ما مخاطبان خود، در کوتاه‌ترین زمان، بیشترین مفهوم از خودشناسی، راه رسیدن به فضیلت و کمال‌جویی در انسان را بیاموزند تا راه رسیدن به رستگاری و فضیلت را برای انسان فراهم کنند. در اسطوره‌شناسی است که ما به نمادها و نشانه‌ها توجه ویژه داریم و از دل نشانه‌هاست که به بار معنایی عمیقی می‌رسیم که هنرمندان و خالقان اثر به دلایل فراوان درصدد بیان آن‌ها بوده‌اند و از این رو کاشی‌کاری در حرم مطهر تنها برای زیباسازی و خلق آثار هنری نیست بلکه تک‌تک آن‌ها بیانگر و پیام‌آورانی برای جست‌وجوی طریقت و رستگاری هستند.
اژدها از مشهورترین نمادهای اساطیر شر و قدرت است که در ادبیات و فرهنگ و هنر ایران و چین به خوبی قابل مشاهده است. در نگارگری دوران اسلام، اژدها را همان طور که پیشینیان تصور می‌کردند، به تصویر کشیده‌اند. موجودی عظیم‌الجثه با سری بزرگ که گاهی دو بال کوچک هم دارد و هر جایی که پا بگذارد ویرانی و تباهی به بار می‌آورد.
این هیولا را سمبلی از استبداد، قدرت و شاید نمادی از گناهان و نشانه هرج و مرج می‌توان تعبیر کرد که گاهی با ابرهای آسمان شریک می‌شود و سبب صاعقه و باران می‌شود اما نقش اژدها در کاشی‌کاری حرم مطهر برخلاف آنچه متصور هستیم که نماد شر و ویرانی است، در حقیقت تأثیر فرهنگ چین بوده که با حضور مغولان در ایران بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد و رفت و آمد بازرگانان و مردم چین که آن زمان با ایران دارای مراودات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی بودند، مفهومی مثبت و نمادی از باران‌خواهی و قدرت اساطیری است. همچنین در بررسی رنگ‌های به کار رفته در کاشی‌هایی که نقش اژدها دارند، می‌توان گفت رنگ آبی به عنوان رنگ آسمان نشانه و پیام‌آور نیروهای خیر است تا شر. تزئین کاشی با لعاب فیروزه‌ای به کارکرد مثبت این نقش نیز تأکید دارد.
نقش شیر نشانه چیست؟
وقتی صحبت از شیر به میان می‌آید، نخستین ویژگی آن که قدرت و نیرومندی است در ذهن مخاطب نقش می‌بندد. این ویژگی با آنچه در فرهنگ و اساطیر ایران از نقش شیر در ادبیات و فرهنگ بیان می‌شود، مطابقت دارد. شیر در نقش نگهبانی قدرتمند که از آتش به معنای نماد پاکی و رستگاری محافظت می‌کند و این موضوع در نشانه شناختی نقش شیر در حرم مطهر امام رضا(ع) با همان کارکرد معنایی اساطیری قابل مشاهده و بیان است.
از سوی دیگر، شیر در متون دینی و عرفانی نماد قضای الهی، تقدیر و رحمت و انسان اهل فضیلت و کرامت به تکرار نشان داده می‌شود. به طور نمونه در میان شیعیان، مظهر حضرت علی(ع) در کنار شیر تصور می‌شود که نشانی از نفس لوامه است. شیر با آنکه ذات جنگنده دارد، اما اقتدار و قدرت ذاتی دارد که بیانگر حقانیت، راستی، عزت نفس و اقتدار و نمادی از رستاخیزی، عدالت‌جویی و نابودکننده جهل و نادانی است. از این رو در یکی از کاشی‌های حرم مطهر می‌بینیم دو شیر در حال حمله به مردی هستند که نماد نادانی و جهل است و از دو سو او را احاطه کرده‌اند که در یک تصویر کلی، اقتدار و رسیدن به رستگاری را نشان می‌دهد.
نمادی از نیروهای خیر و شر
هنرمندان در کاشی‌های حرم مطهر سعی کرده‌اند در طراحی نقوش و عناصر متناسب با شأن یک جایگاه معنوی و بارگاهی باعظمت و طهارت، نشانه‌هایی را چه در قالب نقوش انتزاعی و چه به صورت نقوش جانورانی که سمبل و نمادی مشخص دارند، معانی و مفاهیم دینی را به خوبی انتقال دهند.
مفاهیمی چون وحدت، توازن، تعادل، پایبندی، عدالت‌جویی، فرمانبرداری، حقیقت‌طلبی، جهان‌شناسی و تناسبات در هستی و شاید از همه مهم‌تر فیض رحمانی را در نقش‌های کاشی‌ها برجای گذارند.
در بیان کلی، نقوش جانورانی چون اژدها و شیر که وجوه اشتراک و افتراقی با هم دارند، نیروهای خیر و شر را بیان می‌کنند که درون هر انسانی وجود دارد و او است که بنا بر اصالت وجودی و حکمت و رحمت خداوند، آن بخش از وجود خود را آشکار و نمایان می‌کند.
نمادهای اشتراکی اژدها و شیر اشاره به رذائل و فضائل اخلاقی دارد که در تمدن‌های مختلف به طور تأکیدی معنای مشترکی دارند. اینکه شیر به عنوان نگهبان قدرتمند در داستان‌های اساطیری ظاهر می‌شود و اژدها که با پرواز در آسمان و به وجود آوردن صاعقه، باران و طوفان می‌سازد، تقابل دو نفس اماره و لوامه را در متون مذهبی و تعابیر دینی به وجود آورده است.
نکته قابل توجه در نقوش تزئینی کاشی‌های حرم مطهر که نقش اژدها و شیر دارند در این است که شیر همچنان در رویارویی با پلیدی، قدرت برتر است زیرا در رمزگشایی تصویری این نقش‌ها می‌بینیم که شیر همچنان پیروز میدان است و این بدان معناست که حق بر باطل و نور بر تاریکی پیروز است.
خبرنگار: آزاده خلیلی
نظر شما